به گزارش خبرگزاری «حوزه»، کتاب «اصول اخلاق اجتماعی» اثری از پژوهشکده تحقیقات اسلامی است که در آن به بررسی موارد متعدد از اخلاق های اجتماعی پرداخته و «حوزه نیوز» به انتشار این مباحث در شماره های گوناگون خواهد پرداخت.

* رعایت حقوق دیگران

خـداونـد متعال ، خود (حق) است و آفرینش را نیز بر اساس (حق) استوار کرده ، دینش نیز دین حقّ است و پیامبرش را هم به حق فرستاده است .۱۷۲

بـر ایـن اسـاس ، انـسان در یک نظام کاملاً به حق آفریده شده و داد و ستدهای فکری وعملی او و ارتـبـاطـش بـا خـدا، خـود و سـایـر پـدیـده هـا بـایـسـتـی بـر مـحـور حـقّ قـرار گـیـرد، بـه باطل نگراید، یاوه نگوید، بیهوده کاری نکند و از محور حق منحرف نگردد چرا که آن سوی حق ، جز گمراهی ، حیرانی ، از دست دادن سرمایه زندگی و نگون بختی نخواهد بود؛

(...فَماذا بَعْدَ الْحَقِ اِلاّ الضَّلالُ...)۱۷۳ و بعد از حقیقت جز گمراهی چیست ؟

انواع حقوق

مؤمن تنها در برابر خدا مسؤول است و همه کارهایش با عقربه اخلاص به سوی خدا جهت گیری می شود و بس و هرگز نباید کمترین کاری را برای غیر خدا انجام دهد و در مرحله اجرای فرمان خدا و مرز بندی قانون وجدا سازی راه از بیراهه و پرهیز از ظلم و بیهوده کاری ، رعایت حقوقی کـه خـدا و خـرد تـعـیـیـن می کنند الزامی است . این حقوق به سه دسته : حق اللّه ، حقّ النفس و حق النـاس تـقـسـیـم مـی شوند و با توجه به اینکه عنوان درس به قسم سوم اشاره دارد، بحث را پیرامون (حق الناس) پی می گیریم:

اهمیّت ادای حقوق

هـیـچ خـردمندی در لزوم رعایت حقوق دیگران ، تردید نمی کند و بی شک ، پرداخت حقوق مردم در همه زمینه ها و به شکل عام و فراگیر، از اصول شریعت اسلامی است و در سخنان رهبران اسلام با تعابیر نغز و بلندی مورد تاکید قرار گرفته است ، از آن جمله :

۱ـ رکـن دین است : پرداخت حقوق مردم ، با تدیّن ، رابطه ای مستقیم دارد، مؤ من ، حتماً باید حقوق مردم را مراعات کند، در غیر این صورت یا ایمانش دروغین است و یا در حدّ پایینی قرار دارد؛ امام صادق (ع) در این باره می فرماید:

(اَلُْمـحـَمَّدِیَّةُ السَّمـْحـَةُ اِقامُ الصَّلاةِ وَ اِیتاءُ الزَّکاةِ وَ صِیامُ شَهْرِ رَمَضانَ وَ حَجُّ الْبَیْتِ وَ الطّاعَةُ لِلاِْمامِ وَ اَداءُ حُقُوقِ الْمُؤْمِنِ...)۱۷۴

دیـن مـحـمـّدیِ آسـان ، عـبارت است از: بر پا داشتن نماز، دادن زکات ، روزه ماه رمضان ، حجّ خانه خدا، اطاعت از امام و ادای حقوق مؤمن .

۲ـ فراتر از حقّ اللّه است : عظمت و اهمیت مراعات حقوق مردم ، از مرز حق اللّه نیز فراتر رفته و در سخن امیرمؤ منان صلوات اللّه علیه ، مقدّم بر آن شمرده شده است :

(جـَعـَلَ اللّهُ سـُبـْحانَهُ حُقُوقَ عِبادِهِ مُقَدَّمَةً لِحُقُوقِهِ؛ فَمَنْ قامَ بِحُقُوقِ عِبادِاللّهِ کانَ ذلِکَ مُؤَدِّیاً اِلَی الْقِیامِ بِحُقُوقِ اللّهِ)۱۷۵

خداوند سبحان حقوق بندگانش را مقدمه حقوق خویش قرارداده است ؛ هر کس به [رعایت ] حقوق بندگان خدا قیام کند، چنین کاری به رعایت حقوق الهی منجر می گردد.

۳ـ برترین عبادت است : پیشوای ششم می فرماید:

(ما عُبِدَ اللّهُ بِشَی ءٍ اَفْضَلَ مِنْ اَداءِ حَقِّ الْمُؤْمِنِ)۱۷۶

خداوند، با چیزی برتر از ادای حق مؤ من ، پرستش نشده است .

۴ـ فـلسـفـه حـکـومت اسلامی است : امام علی (ع) پیرامون پذیرش رهبری و ولایت امّت اسلامی می فرماید:

(اَللّهـُمَّ اِنَّکَ تـَعـْلَمُ اَنـّی لَمْ اَرِدِ الاِْثرَةَ وَ لا عُلَوَّ الْمُلْکِ وَ الرِّیاسَةِ وَ اِنَّما اَرَدْتُ الْقِیامَ بِحُدُودِکَ وَالاَْداءَ لِشَرْعِکَ وَ وَضْعَ الاُْمُورِ فی مَواضِعِها وَ تَوْفیرَ الْحُقُوقِ عَلی اَهْلِها...)۱۷۷

خـداونـدا تـو مـی دانـی کـه من ، آهنگ امارت و قرار گرفتن بر مسند پادشاهی و ریاست را ندارم بـلکـه آرمانم : اقدام به [اجرای ] حدود تو، اجرای [قوانین ] دین تو، سامان دادن کارها در جاهای خویش و پرداخت حقوق به حقدار آن است .

۵ـ ثمره اخلاص و توحید است : همان حضرت می فرماید:

(اِنَّ اللّهَ... شَدَّ بِالاِْخْلاصِ وَ التَّوْحیدِ حُقُوقَ الْمُسْلِمینَ)۱۷۸

خداوند به سبب اخلاص و توحید، حقوق مسلمانان را محکم کرده است .

۶ـ یـکـی از درجـات تـوبـه است : امیرمؤ منان صلوات اللّه علیه برای توبه واقعی شش درجه ترسیم می کند که دو درجه آن پرداخت حقوق مردم و حقوق خداست .۱۷۹

۷ـ سـبـب عـلوّ درجـه در بـهـشت است : مؤ من هر چه حقوق مردم را بهتر ادا کند از رفعت مقام و درجات بالاتر در بهشت برخوردار خواهد شد. رسول اکرم (ص) می فرماید:

(... فـَاَیُّهـُمْ کـانَ اَشَدَّ لِلشّیعَةِ حُبّاً وَ لِحُقُوقِ اِخْوانِهِمُ الْمُؤْمِنینَ اَشَدَّ قَضاءً کانَتْ دَرَجاتُهُ فِی الْجِنانِ اَعْلی ...)۱۸۰

هـر یـک از مـؤ مـنـان ، کـه بـیـشتر به شیعه عشق بورزد و حقوق برادران مؤ منش را بهتر ادا کند، درجاتش در بهشت ، بالاتر خواهد بود.

کاربرد عملی رعایت حقوق

کـمتـر روزی بـر انـسـان مـی گـذرد که در آن با حقوق دیگران ، سروکار نداشته باشد. این دیـگـران ، ممکن است همسر، والدین و فرزندان ، خویشان و همسایگان ، یا همکیشان و همنوعان و یا امام ، رهبر، معلّم و... باشند که هر گروه به نوعی در تکوین شخصیت انسان ، تفذیه ، تربیت ، تـعـالی روح ، رفـع مـشـکـلات ، سـلامـت و حـفاظت، رهیافت به زندگی سالم و سعادت او نقش حیاتی داشته و دارند و هر یک از این رهگذر، ذی حق بر انسان می شوند و استحقاق آنان ، او را موظّف می کند که زحمات آنان را قدر بداند و در حد توان خویش ، آن را جبران نماید.

از سوی دیگر، عقل و قانون خدا حکم می کند که انسان ، حرمت و حدود تمام کسانی را که با آنان سـر و کـار دارد، مـراعـات کند و هرگز به حریم دیگران تجاوز ننماید، این دستور مهم اسلامی حتی در مسائل به ظاهر ساده ای چون رعایت نوبت دیگران در صف اتوبوس ، نماز جماعت ، هنگام رانـنـدگی ، حفظ حریم خانه و مزرعه و مانند آن ، کاربرد دارد تا چه رسد به حقوق بیشماری کـه در مـورد جـان ، مـال و نـامـوس مـردم ، اشـغـال پـسـت هـای حـسـاس اجـتـمـاعـی ، هـزیـنـه بـیـت المال ، موضعگیری های سیاسی و غیره پدید می آید و حدّ و مرز هر یک در جای خویش معین گشته و لازم الاجراست .

چگونگی ادای حقوق

بـدیـهـی اسـت کـه احـقاق حق دیگران به موارد خاص یا افراد به خصوصی منحصر نمی شود، بلکه به طور عام و فراگیر، هر ذی حقّی را شامل می گردد؛ خُرد باشد یا کلان ، غریبه باشد یـا آشـنـا، مـسـلمـان بـاشـد یا نامسلمان ، زن باشد یا مرد... حتی در فرهنگ اسلام ، حیوانات نیز حـقـوقـی دارنـد که رعایت آن بر مسلمانان ، لازم است.۱۸۱ واضح است که هر گروهی ، به تناسب ارتباطی که با انسان دارد، از حقوق شایسته خویش برخوردار می شود که ممکن است بـا حـقوق گروه دیگر تفاوت داشته باشد.

فرزند و والدین ، هر یک حقوقی بر گردن انسان دارند که برخی مشترک و برخی کاملاً متفاوت از یکدیگر است؛ همچنین مؤمنان ، حقوقی بر عهده یـکـدیـگـر دارند که بیگانگان از دین، از آن محرومند؛ رهبر، حقوقی بر عهده ملّت دارد که دیگر مـسـؤولان از چنان حقوقی بهره مند نیستند و... . نتیجه این که تنوع و گوناگونی حقوق ، سبب تـعـدّد راه های احقاق و ادای آن می شود. به طور مثال) حق خدا آن است که فرمانش را اطاعت کند و از نافرمانی او (گناه) بپرهیزد.

رهنمودهای امام سجّاد(ع)

یـکـی از ارزشـمـنـدترین گنجینه هایی که پنجاه حق لازم و ضروری را با نظمی دقیق و بیانی شیوا در خویش جمع کرده ، سخنان گهربار امام گرانقدر، حضرت زین العابدین (ع) است که بـه (رسـالة الحـقـوق) مـعـروف شـده و تـشـنـگـان حـقـیـقـت را از سـرچـشـمـه زلال عـصـمـت ، سـیـراب مـی کـنـد؛ و پـیـروان مـکـتـب وحـی آن را بـا جـان و دل پذیرا می شوند و در عمل به کار می بندند.۱۸۲

نکوهش پایمال کردن حقوق

بـه هـمـان نـسـبـت کـه در اسـلام بر رعایت حقوق پافشاری شده، نادیده انگاشتن حق مردم با عناوین تکان دهنده ای سخت مورد نکوهش قرار گرفته است ، از جمله :

۱ـ گناه کبیره است ؛ امام باقر(ع) ضمن شماره کردن گناهان کبیره می فرماید:

(وَ حَبْسُ الْحُقُوقِ مِنْ غَیْرِ عُسْرٍ)۱۸۳

نپرداختن حقوق مردم با وجود توانایی (گناه کبیره است).

۲ـ سـبـک شـمـردن دیـن است ؛ رعایت حقوق مردم ، با بسیاری از احکام دینی رابطه مستقیم دارد که اگـر کـسـی آنـهـا را مـراعـات نـکـنـد در واقـع ، مـسـائل دیـنـی را نـادیده انگاشته است . به همین دلیل ، حضرت صادق (ع) می فرماید:

(مَنْ عَظَّمَ دینَ اللّهَ عَظَّمَ حَقَّ اِخْوانِهِ وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِدینِهِ اسْتَخَفَّ بِاِخْوانِهِ)۱۸۴

هـر کـس دیـن خـدا را بـزرگ شمارد، حقوق برادرانش را نیز، بزرگ دارد و هر کس دین او را سبک شمارد، [حقوق ] برادرانش را نیز سبک می شمارد.

۳ـ سبب خواری است ؛ امام صادق (ع) فرمود:

(تَرْکُ الْحُقُوقِ مَذَلَّةٌ)۱۸۵

پایمال کردن حقوق ، سبب خواری است .

۴ـ برکت روزی را می برد؛ رسول گرامی اسلام (ص) فرمود:

(... مـَنْ حـَبـَسَ عـَنْ اَخـیـهِ الْمـُسـْلِمِ شـَیـْئاً مـِنْ حـَقِّهِ حـَرَّمَ اللّهُ عـَلَیـْهِ بـَرَکـَةَ الرِّزْقِ اِلاّاَنـْ یَتُوبَ)۱۸۶

هـر کـس چـیـزی از حـقوق برادر مسلمانش را از او باز دارد، خداوند برکت روزی را بر او حرام می کند. مگر اینکه توبه کند.

۵ـ در روز قیامت از آن بازخواست می شود؛ رسول اکرم (ص) فرمود:

(اِنَّ اَحـَدَکـُمْ لَیـَدَعُ مـِنْ حـُقـُوقِ اَخـیـهِ شـَیـْئاً فـَیـُطـالِبـُهُ بـِهِ یـَوْمَ الْقـِیـامـَةِ فـَیـُقـْضـی لَهُوَ عَلَیْهِ)۱۸۷

هـمانا یکی از شما ادایِ بخشی از حقوق برادرش را ترک می کند و او حقش را در روز قیامت از وی طلب می کند و در آنجا به نفع طلبکار و زیان بدهکار، حکم خواهد شد.

۶ـ سـبـب ورود بـه دوزخ است ؛ ضایع کننده حقوق مردم ، در صورتی که توبه نکند و بر کار زشـت خـویـش اصـرار ورزد، بـه دست خود سرنوشتش را تباه ساخته و فرجام خویش را در دوزخ قرار داده است ؛ پیشوای ششم در این باره می فرماید:

هـر کـس مـؤمـنـی را از حـقـش بـاز دارد، خـداونـد او را در روز قـیـامـت ، پـانـصـد سـال سـر پـا نگه می دارد و در این مدت ، عرق [از بدن ] او جریان دارد، سپس ‍ جارچی از سوی خـدای بـزرگ اعـلام مـی کـنـد (ایـن سـتـمـگـری اسـت کـه حـق خـدا را ادا نکرده است) آن گاه مدت چهل سال دیگر توبیخ می شود و در نهایت به دوزخ می رود!۱۸۸

پی نوشت ها:

۱۷۲ ـ انعام (۶)، آیه ۶۲، نمل (۲۷)، آیه ۳، بقره (۲)، آیه ۲ و ۱۱۹ و... .

۱۷۳ ـ یونس (۱۰)، آیه ۳۲.

۱۷۴ ـ بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۳۷۷.

۱۷۵ ـ شرح غررالحکم ، ج ۳، ص ۳۷۰.

۱۷۶ ـ اصول کافی ، ج ۲، ص ۱۷۰.

۱۷۷ ـ شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۲۹۹.

۱۷۸ ـ بحارالانوار، ج ۳۲، ص ۹.

۱۷۹ ـ ر. ک : همان ، ج ۶، ص ۲۷.

۱۸۰ ـ همان ، ج ۸، ص ۵۷.

۱۸۱ ـ وسـائل الشیعه ، ج ۸، ص ۲۳۵ تا ۳۵۷. (امام صادق (ع): (لِلدّابَّةِ عَلی صاحِبِها سَبْعَةُ حُقُوقٍ).همان ، ص ۳۵۱).

۱۸۲ ـ بـرای اطـلاع بـیـشـتـر رجـوع کـنـیـد بـه بـحـارالانـوار، ج ۷۴، ص ۲ و تـحـف العقول .

۱۸۳ ـ بحارالانوار، ج ۱۰، ص ۲۲۹.

۱۸۴ ـ همان ، ج ۷۴، ص ۲۷۸.

۱۸۵ ـ همان ، ج ۷۸، ص ۲۴۲.

۱۸۶ ـ وسائل الشیعه ، ج ۱۸، ص ۲۳۷.

۱۸۷ ـ همان ، ج ۸، ص ۵۵۰.

۱۸۸ ـ بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۳۷۷.